Quân đội nhà Mạc và Quân đội thời Tây Sơn.

1. Quân đội nhà Mạc

Lợi dụng sự ươn hèn của vua Lê Cung Hoàng, Mạc Đăng Dung người nắm toàn bộ binh quyền nhà Lê đã cưới ngôi vua của nhà Lê và lập nên triều nhà Mạc.

Quân đội Mạc thực chất là quân đội Hậu Lê, cơ cấu tổ chức, thành phần, lực lượng và hệ thống tổ chức vẫn được nhà Mạc giữ nguyên như cũ, ngoại trừ một số thay đổi về mặt nhân sự, như thay thế các tướng chỉ huy và bộ phận bảo vệ hoàng thành để tăng độ tin cậy.

Trong lực lượng quân Cấm vệ, nhà Mạc cho tổ chức thêm 4 vệ mới để chuyên làm nhiệm vụ bảo vệ hoàng thành.

Trong lực lượng vệ quân các đạo, ở ty Đô nhà Mạc đặt ra 3 chức quan võ để trông coi việc quân là Chỉ huy sứ, Chỉ huy đồng tri và Chỉ huy thiêm sự thay vì chức Tổng binh sứ thời Lê Sơ.

Để đối phó với nội chiến Lê – Mạc và sự chống đối của các quan lại phù Lê, nhà Mạc luôn duy trì một lực lượng quân thường trực trên 100.000 người và thực hiện chế độ tuyển quân chủ yếu ở bốn trấn xung quanh kinh thành Thăng Long.

Từ giữa thế kỷ 16, địa bàn cai quản của nhà Mạc mất dần vào tay nhà Lê, chỉ còn lại bốn trấn xung quanh kinh đo Thăng Long, nên quân đội Mạc co lại về tổ chức, chỉ còn lại quân Cấm vệ và quân 4 đạo chia theo khu vực địa lý 4 trấn quanh kinh thành là Đông, Tây, Nam, Bắc.

Năm 1592, bị quân đội Hậu Lê đánh cho đại bại phải rút lên cát cứ vùng Cao Bằng, Lạng Sơn và bị đánh tan vào năm 1667.