Bài báo “Cơ quan Khâm Thiên giám qua các triều đại quân chủ Việt Nam” (2).

Bài báo “Cơ quan Khâm Thiên giám qua các triều đại quân chủ Việt Nam”.

Tác giả: Trương Anh Thuận.

Đăng tại Tạp chí Khoa học Xã hội thành phố Hồ Chí Minh. Số: 11. Trang: 27-38. Năm 2018.

III. KHÂM THIÊN GIÁM TRIỀU NGUYỄN

Đến thời Nguyễn, cơ quan phụ trách việc quan sát, nghiên cứu thiên văn, làm lịch, suy tính những điều tốt xấu qua sự biến đổi của các hiện tượng tự nhiên trong triều đình được đổi gọi là Khâm Thiên giám (Đỗ Văn Ninh 2002: 351). Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ trong phần khái quát chung về Khâm Thiên giám có ghi chép: “Quản lý đại thần: (vua đặc cách chọn không nhất định viên nào) Giám chính (chánh ngũ phẩm) 1 viên, Giám phó (tòng ngũ phẩm) 2 viên; Ngũ quan chính (chánh lục phẩm) 4 viên; Linh đài lang (chánh thất phẩm) 2 viên, giữ việc liệu đoán khí hậu suy tính độ mặt trời mặt trăng ngôi sao. Thuộc viên có ty Khác cẩn, chánh bát phẩm thư lại đều 4 viên, vị nhập lưu thư lại 20 viên” (Nội các triều Nguyễn tập XV, 1993: 441). Tuy nhiên, khi đối chiếu với nguồn sử liệu trong Đại Nam thực lục và các tài liệu có liên quan khác thì lại thấy, cơ quan này có một số sự thay đổi khác biệt về cơ cấu tổ chức, số lượng quan lại, cũng như tên gọi các chức danh ở hai giai đoạn trị vì của Gia Long (1802- 1820) và Minh Mệnh (1820-1841).

Vào đầu thời Nguyễn, ngay sau khi thống nhất đất nước, triều đình đã cho thiết lập cơ quan Khâm Thiên giám chuyên trách việc thiên văn, dự báo thời tiết, làm lịch, xem ngày lành tháng tốt để phục vụ hoạt động của triều đình. Tuy nhiên, lúc bấy giờ cơ cấu tổ chức Khâm Thiên giám tương đối đơn giản, việc phân cấp, phân nhiệm cũng chưa thật sự rõ ràng, đúng như Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ ghi chép: “Lúc mới dựng nước, (Khâm Thiên giám – T.A.T) đặt câu kê (勾計) 1 viên, cai hợp (該合) 1 viên, chiêm hậu (占候) 3 viên, suất chiêm hậu sinh 50 viên” (Nội các triều Nguyễn, tập XV, 1993: 444). Từ Gia Long năm thứ 3 (1804) đến năm thứ 12 (1813), bên cạnh việc bỏ dần các chức vụ câu kê, cai hợp, triều đình cũng đã ban hành một số quy định mới về các chức quan lãnh đạo và làm việc trong Khâm Thiên giám.